Seray Şahinler / Osmanlı sarayının öne çıkan karakterleri ortasında hadım ağaları… Yüzlerce yıllık tarihte sarayda kilit rol oynamış, renkli kişiliğe sahip, yer yer otoriter pek çok hadım ağası yer alıyor. Bunlardan biri var ki, kültür tarihine ismini yazdıran isimlerden “Beşir Ağa.” 18’inci yüzyılın kıymetli simalarından; Habeşistan’da hadım edilmiş siyahi bir köle olan Beşir Ağa’nın hikayesi dikkat alımlı.

Beşir Ağa’nın Topkapı’ya uzanan hikayesi değişik… Topkapı Sarayı Haremi’nin baş hadım ağası olan Beşir Ağa’yı tarih için değerli kılan ise sıkı bir kitapsever olması. Kurduğu kütüphaneler, Kur’an, hadis, kelâm ve fıkıh başta olmak üzere Osmanlı’nın karar sürdüğü coğrafyalardan topladığı kitaplarla kültür tarihi için kıymetli bir yere sahip Beşir Ağa’nın hayatı kitap oldu. Ohio State Üniversitesi’nden Osmanlı tarihçisi Prof. Jane Hathaway, Beşir Ağa’nın 90 yıllık hayatını “Beşir Ağa Osmanlı Hareminin Baş Hadım Ağası” kitabında anlattı.

Fıkıh da var ideoloji de

Hathaway’in aktardığına nazaran Beşir Ağa’nın beğenileri Sultan III. Ahmed ve Sultan I. Mahmud devrinin saray yaşantısındaki entelektüel üretimi besliyor. Beşir Ağa’nın vefat ettiği yıla kadar 1007 kitabın listelendiği biliniyor. O periyotta bir katalog hazırlayan Osmanlı memurları kitapları tasnifleyip kayıt altına almış. Tasavvuf, adab, mantık, bilim, tıp, tarih ve edebiyat alanlarındaki kitapların fizikî görünümünü, ciltleri dahi kayıt altında. Beşir Ağa’nın tarih kitapları ve kronolojik koleksiyonu Osmanlı tarih yazımı için değerli yere sahip.

Kitapta Aristoteles’ten İbn Sina’ya, İbnü’l-Arabi’den Mevlânâ’ya, Kâtip Çelebi’den Evliya Çelebi’ye kadar varlıklı koleksiyona sahip Beşir Ağa’nın, 30 yılı aşkın Dârüssaâde ağalığı boyunca Osmanlı İmparatorluğu’nun dört bir yanında vakıflar kurup hayratlar yaptırarak saygın bir pozisyona ulaştığına yer veriliyor.

Beşir Ağa’nın kitapları yalnızca İstanbul’da değil. Medine’de bir kütüphane kurmuş, Bağdat’ta bir kitap vakfına bağışta bulunmuş ve kitap koleksiyonun bir kısmını Kahire’deki Ezher Üniversitesi Türk yatılı okuluna bırakmış. Araştırmalara nazaran Beşir Ağa Evliya Çelebi’nin “Seyahatnamesi”nin on cildine sahipti ve yazmaları eksiksiz olarak günümüze ulaşan üç ekipten birini içeriyordu. Katip Çelebi’nin denizcilik tarihi, düş tabirleri, risaleler, İbn-i Sina’nın el-Kanun fi’t-tıbb’ın kopyaları öne çıkanlar ortasında.

Entelektüel mirasa değerli katkı sağladı

“Beşir Ağa’nın hikayesi Osmanlı’da güçlü kişi olan bir kölenin hayat öyküsüdür” diyen Hathaway, “Darüsssade ağalarının kitaba ilgisi sarayın eğitimiyle ilişkili olmalı. Beşir Ağa’nın  Gülhane külliyesinde ve Eyüp’teki darülhadisindeki kitaplar, Süleymaniye Kütüphanesi’nde Hacı Beşir Ağa ve Beşir Ağa Eyüp tasniflerinin aslıdır. Çok sayıda kitap topladı. Hacı Beşir Ağa, Osmanlı entelektüel mirasına değerli bir katkı sağladı” biçiminde konuşuyor.

3 Haziran 1746’da hayatını kaybeden Beşir Ağa Eyüp Mezarlığı’na defnedildi. Cağaloğlu’ndaki Beşir Ağa Külliyesi ve Eyüp’teki Beşir Ağa Darülhadisi, kentin çeşitli noktalarındaki çeşmeleri Beşir Ağa’nın geride bıraktığı eserler ortasında. Varlıklı kütüphanesinin bir kısmı Beşir Ağa Külliyesi’nde bir kısmı ise Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunuyor.